Jerzyk zwyczajny (Apus apus) to niewielki ptak, na pierwszy rzut oka przypominający jaskółkę. Wystarczy się jednak chwilę przyjrzeć aby dobrze rozpoznać ten gatunek. Jego ciało jest pokryte czarnymi piórami, a na podgardlu białoszarymi (niewidoczne w locie) .Jednak cechą charakterystyczną tego ptaka nie jest ubarwienie, a sylwetka. Jerzyki posiadają bardzo długie, sierpowato wygięte skrzydła o rozpiętości ponad 40 cm, przy długości ciała wynoszącej tylko 18 cm. Ich ogon jest rozwidlony, a głowa masywna z bardzo krótkim dziobem.

Jerzyk zwyczajny jest jednym z najlepszych ptasich lotników

Charakterystyczny jest również ich sposób latania. Jerzyki nie zginają skrzydeł, lecz poruszają bardzo szybko ich całą długością, mogą także przelatywać bardzo długie odcinki lotem szybującym. Jerzyki są doskonałymi lotnikami, i w zasadzie unikają siadania w miejscu. Robią to tylko na czas składania i wysiadywania jaj, oraz karmienia potomstwa. W locie polują, śpią, a nawet kopulują! Obliczono, że dziennie pokonują około 1000 km, z prędkością dochodzącą do 200 km/h w locie nurkującym. Ich budowa anatomiczna jest do tego stopnia przystosowana do życia w powietrzu, że jerzyk który usiądzie na ziemi nie potrafi sprawnie chodzić i nie poderwie się już do lotu. Przyczyną tego jest obecność długich skrzydeł zawadzających o ziemię, a także bardzo krótkich nóg, których wszystkie cztery palce skierowane są do przodu. Pozwalają one jerzykom jedynie zaczepiać się pionowych powierzchni na których mają gniazda.

Środowisko występowania jerzyka zwyczajnego

Ptaki te pierwotnie gnieździły się w szczelinach skalnych oraz w dziuplach wysokich drzew. Obecnie praktycznie cała populacja zamieszkuje osiedla ludzkie, gdzie gnieździ się na budynkach. Naturalne gniazda obserwowane są bardzo rzadko. Jerzyki upodobały sobie zwłaszcza wielopiętrowe bloki budowane z tzw. „wielkiej płyty”. Obfitują one w liczne otwory wentylacyjne w stropodachach, które są miejscami najchętniej wykorzystywanymi przez te ptaki.

Lęgi jerzyka zwyczajnego

Jerzyki z zimowisk w południowej Afryce wracają do naszego kraju dopiero w maju i wtedy przystępują do rozrodu. Ptaki te łączą się w pary na całe życie i zawsze wracają na lęgowisko w to samo miejsce, więc jedna para może eksploatować ten sam otwór w dachu lub skrzynkę lęgową nawet przez 15 lat. Po kopulacji samica składa 2 – 3 białe jaja, które wysiadywane są przez około 3 tygodnie przez oboje rodziców, którzy następnie karmią pisklęta przez okres 40 – 50 dni. Tak odchowane młode wylatują z gniazda i rozpoczynają samodzielne życie. Do lęgów przystępują w trzecim roku życia.

Spadająca liczebność jerzyka zwyczajnego, a termomodernizacja

Upodobanie jerzyków do gniazdowania w otworach budynków przyczyniło się do drastycznego spadku liczebności tych ptaków w ostatnich latach. Doszło do tego za sprawą przeprowadzanych termomodernizacji, z których wiele prowadzono z drastycznym naruszeniem prawa, pozbawiając ptaki dostępu do schronień, a nawet zamykając żywe ptaki i ich potomstwo wewnątrz ocieplanych ścian. Na malejącej liczebności jerzyków tracą także mieszkańcy osiedli, ponieważ ptaki te zjadają ogromne ilości uciążliwych owadów latających takich jak muchy, komary czy meszki. Obliczono, że w momencie karmienia młodych, para jerzyków łapie dziennie nawet 20 tysięcy owadów, a trzeba pamiętać że ptaki te żyją zawsze w dużych koloniach i polują grupowo. Zgodnie z prawem, przed prowadzoną termomodernizacją konieczne jest wykonanie ekspertyzy ornitologicznej, która wskaże czy budynek jest zasiedlony przez ptaki, a jeśli tak, jakie działania ochronne i/lub kompensacyjne muszą zostać przeprowadzone przez inwestora.

Budka lęgowa dla jerzyka zwyczajnego

Jeśli chcemy aby jerzyki zamieszkały w naszej okolicy lub wykonujemy remont budynku i planujemy zamknąć otwory wykorzystywane jako gniazda, konieczne jest powieszenie odpowiednich budek lęgowych. Skrzynka dla jerzyka powinna mieć wymiary zbliżone do prostokąta o bokach 16 x 18 x 36 cm, z owalnym otworem wlotowym o wymiarach 3,5 x 6,5 cm umieszczonym z brzegu dłuższego boku skrzynki. Najważniejsza jest jej bardzo solidna konstrukcja oraz prawidłowe zawieszenie. Najlepszym rozwiązaniem w przypadku działań kompensacyjnych jest powieszenie skrzynki w miejscy zamykanego otworu, ponieważ ptaki te dokładnie pamiętają gdzie miały gniazdo i ciężko uczą się nowych lokalizacji. Jeśli jest to niemożliwe, lub gdy chcemy sprowadzić jerzyki w nową okolicę należy pamiętać o kilku zasadach. Po pierwsze budka nie może wisieć niżej niż na wysokości II piętra (ok. 5 m nad ziemią), po drugie bezpośrednio pod nią musi być co najmniej 5 metrów wolnej przestrzeni bez żadnych przeszkód typu anteny, barierki itp. gdyż jerzyki przed rozpoczęciem lotu spadają swobodnie kilka metrów. Ostatnia zasada dotyczy wystawy: najlepsze są północne i wschodnie. Należy pamiętać, że jerzyki są ptakami kolonijnymi, więc skrzynki lęgowe powinny wisieć w grupach, blisko siebie. Ze względu na to, że ptaki te przylatują do Polski dopiero w maju, zdarza się że ich gniazda (budki) zajmują inne gatunki. Aby temu zapobiec można ściągnąć skrzynkę jesienią i zawiesić dopiero pod koniec kwietnia, lub do czasu pojawienia się jerzyków zatykać otwór wlotowy.

Autor: mgr Krzysztof Dudek, Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu